پیدایش كوه های آتشفشانی حاصل فوران مواد مذاب و انباشته شدن مواد است. زمانی كه فشار گازها و سنگ های مذاب در هسته زمین بسیار بالامی رود، فوران اتفاق می افتد. فوران می تواند به آرامی یا به صورت انفجاری رخ دهد و جریان گدازه همراه با گازهای سمی، پرتاب خاكستر و سنگ و فوران آتشفشانی است.
ایران دارای پنج آتشفشان دماوند، سبلان، تفتان، بزمان و سهند است كه از این تعداد سه آتشفشان بزمان، تفتان و دماوند جز آتشفشان های فعال محسوب می شوند.
دماوند؛ ببر خفته
كوه دماوند كوهی در شمال ایران است كه بلندترین كوه ایران و خاورمیانه و بلندترین قلهء آتشفشانی آسیا است. این قله در 69 كیلومتری شمال شرقی تهران، 62 كیلومتری غرب آمل و 26 كیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده‌است.
مخروط دماوند در مركز سلسله كوه های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی دوره "كواترنر" است. به استثنای برخی از فوران های كوچك كه اخیرا كشف شد، فعالیت جدیدی شناخته نشده است از این رو به آن آتشفشان نیمه فعال می گویند.
مخروط این قله منظم و روی كوه های فرسایش یافته چهار هزار متری واقع است. دامنه كوه پوشیده از جریان گدازه هایی به وسعت 400 كیلومتر مربع است. جدیدترین گدازه ها در دامنه غربی مخروط قرار گرفته اند و روی همین دامنه است كه به طور محلی مخروط هایی از خاكستر وجود دارد.
در ارتفاع 100 متری ضلع جنوبی دماوند گازهایی نمایان است. ضمن آنكه در دهانه این آتشفشان با 300 متر قطر دریاچه ای پوشیده از یخ وجود دارد. آتشفشان دماوند از دید زمین شناسی یك سامانه آتشفشانی فعال است ولی فعالیت آن در حد خروج بخار و گاز و چشمه های آب گرم و همچنین بعضی از تظاهرات سطحی از نهشته های وابسته به یك سامانه آتشفشانی و همچنین اثرگذاری بر فرم و ریخت دره ها و ایجاد لغزشهای گوناگون به عنوان اثرهای ثانویه بوده است.
دماوند یك آتشفشان خفته است كه امكان فعال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سالها از جمله سال 1386 شاهد افزایش خروج دود و بخارهایی از قله بودیم كه برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند اما در حقیقت در سالهای پر بارش با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگهای داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می شود و چنین به نظر می رسد كه فعالیتهای آتشفشانی صورت گرفته است.
تفتان؛ آتشفشانی فعال
تفتان نام تنها آتشفشان فعال در سراسر ایران است. این كوه آتشفشانی در جنوب شرقی زاهدان و شمال غربی خاش با ارتفاع چهار هزار و 110متر از سطح دریا قرار دارد. پیكره اصلی آن شامل دو كوه است كه به وسیله بخش زین مانند و باریكی به هم متصل شده اند. گدازه تفتان مساحتی معادل هزار و 300 كیلومتر مربع را پوشانده و لایه های خاكستر در این آتشفشان كم است.
تفتان در زبان پارسی به معنای مكان گرما است. این آتشفشان فعال است و گازهای گوگرد در دهانه آن منتشر می‌شوند. كوهنوردان عموما از یال غربی صعود می‌كنند كه در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده‌است.از فعالیتهای درون آتشفشان ابر سفید و مشخصی تشكیل می شود كه از فاصله 100 كیلومتری قابل مشاهده است و منظره یك آتشفشان فعال را به خوبی نشان می دهد. تفتان جزء یك منطقه آتشفشانی است كه تا پاكستان شمالی ادامه دارد و به گره آتشفشان كوه سلطان كه در پاكستان واقع و اكنون خاموش است تعلق دارد.
اولین فعالیتی كه شكل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست كرده است باید سنی قبل از دوره پلسیتوسن (از دوران كواترنری از یك هشتم میلیون سال پیش تا 10 هزار سال پیش) داشته باشد. فعالیتهای گدازه ای تفتان در دوران كواترنری صورت گرفته كه شامل گدازه های آندزیتی است كه بر روی توفهای قبلی ریخته اند.
بزمان؛ جوان ترین آتشفشان ایران
كوه بزمان یا قله بزمان یكی از كوه‌های آتشفشانی ایران است كه در منطقه سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران واقع شده‌است. گرچه هیچ تاریخچه‌ای از فوران این آتشفشان در دست نیست، اما قلل این آتشفشان مملو از بخارات انواع دی اكسید هستند.
بزمان در 110 كیلومتری شمال غرب ایرانشهر و جنوب غربی قله تفتان واقع شده كه ارتفاع آن از سطح دریا سه هزار و 503 متر است ولی نسبت به اراضی پیرامونی دو هزار و 100متر ارتفاع دارد. جریان بزرگ گدازه از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار مشخص را شكل داده كه از آن، جریان گدازه با عظمت خیلی زیاد بیرون آمده است.
در اطراف قله اصلی چندین مخروط كوچك دیده می شود كه از گدازه تیره رنگ بازالتی تشكیل شده است. بلندترین قله، مخروطی تازه ساز است كه از قطعات بزرگ گدازه شكل یافته و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است. به نظر می رسد كه بزمان جدیدترین آتشفشان ایران باشد. مواد آتشفشانی آن منطقه ای را در حدود هزار و 400 كیلومتر مربع پوشش داده است.
سبلان
سبلان (ساوالان)، از كوه‌های مرتفع ایران است كه در شمال غرب این كشور و در استان اردبیل قرار دارد. سبلان سومین قله بلند ایران (پس از دماوند و علم‌كوه) و یك كوه آتشفشانی غیرفعال است. ارتفاع قله این كوه 4811 متر است و در بالای قله آن دریاچه كوچكی قرار دارد.
در دامنه جنوبی سبلان، چشمه های گوگردی زیادی وجود دارد كه آب آنها در حدود 40 درجه سانتی گراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است.
قله سبلان به شماره 19496/12 در فهرست آثار طبیعی ملی كشور به ثبت رسیده و سند مالكیت آن از ارتفاع بالای سه هزار و 600 متری قله سبلان به وسعت شش هزار و 200 هكتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده‌است.
سهند؛ عروس كوه‌های ایران
سهند نام قله و رشته‌كوهی آتشفشانی در جنوب تبریز، شمال مراغه، شرق آذرشهر و غرب بستان‌آباد در مركز استان آذربایجان شرقی است. این رشته‌كوه دارای 17 قله با ارتفاع بیش از 3000 متر است كه بلندترین آنها (قوچ‌گلی داغی) 3707 متر بلندی دارد و مرتفع‌ترین نقطهء استان محسوب می‌شود.
آتشفشان بزرگ سهند در 40 كیلومتری جنوب تبریز واقع است و با آتشفشانهای كوچك تر شمال غرب دریاچه ارومیه و مركز آتشفشانی ارمنستان و آرارات كه در نزدیكی مرز ایران واقع است ارتباط دارد. كوه سهند مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد كه از خاكسترهای فراوان تشكیل شده و به وسیله آب های جاری، دره های تنگی در آنها ایجاد شده است.
به باور زمین شناسان به احتمال زیاد، پیدایش آتشفشان های سهند به تجدید فعالیت گسل سلطانیه - تبریز كه از منطقه سهند عبور می‌كند، مربوط بوده است. مواد آتشفشانی سهند كه بر روی رسوبات مختلف و در مساحت تقریبی چهار هزار و 500 كیلومتر مربع پوشانده شده است.
سن مطلق گدازه های مختلف سهند بین 12 تا 14 میلیون سال را نشان می دهد. به این ترتیب آتشفشان های سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل فعال، آرامش نسبی برقرار بوده است.
قلعه حسن علی
قلعه حسن علی نام آتشفشانی در جنوب شرقی استان كرمان است. با وجود اینكه آخرین زمان فوران این آتشفشان مشخص نیست اما احتمالا زمان شكل گیری آن دوره هولوسین است.
